سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی-اسلامی

جناب آقای مهندس رجبعلی لباف خانیکی به عنوان سخنران کلیدی همایش معرفی می‌گردند.

جمعه 2 اردیبهشت 1401 - 13:07 (2 سال قبل)

جناب آقای مهندس رجبعلی لباف خانیکی به عنوان سخنران کلیدی همایش معرفی می‌گردند.

به اطلاع پژوهشگران محترم می‌رساند جناب آقای مهندس رجبعلی لباف خانیکی (مدیرکلاسبقمیراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی) به عنوان سخنران کلیدی با موضوع "آرایه‌های معماری مساجد دو ایوانی خراسان" در همایش سخنرانی خواهند نمود.

چکیده سخنرانی

با ساخت «مسجد جامع گناباد» در عصر خوارزمشاهیان به سال۶۰۹ه.ق در کنار بقایای مسجدی کهن‌تر مربوط به دوران سلجوقی نوع جدیدی از مساجد معروف به «دو ایوانی» شکل گرفت و بعد‌ها ساخت آن‌ها در دیگر شهر‌های خراسان چون تون، رقه، رشتخوار، سنگان، فریومد و زوزن  تا سال ۶۱۷ه.ق (آغاز تهاجم مغول ها) ادامه یافت.

«آندره گدار» آن گونه مساجد را «سبک خراسانی» نامیده است زیرا خاستگاه و حوزه جغرافیائی گسترش آن گونه مساجد خراسان بوده است

مساجد دو ایوانی یا خراسانی، دارای یک میان سرا و دو ایوان در سمت قبله و مقابل آن است. در دوسوی ایوان قبله، دو شبستان و در دو جانب صحن مساجد دو رواق مسقف وجود داشته که معمولا از غرفه‌های همجوار و مرتبط با یکدیگر تشکیل شده اند.

ساختار مساجد دو ایوانی در دوران خوارزمشاهی به شیوه رازی و تقریبا ادامه معماری دوران سلجوقی بود با این  تفاوت که در نقشه و تزئینات تفاوت‌های داشته اند.

نقشه مساجد دو ایوانی نسبت به گذشته ساده‌تر و میان سرا یا صحن به نسبت وسیع‌تر شده و تراکم فضاها بیشتر در سمت قبله بوده است.

اما آرایه‌های مساجد دو ایوانی خوارزمشاهی نسبت به قبل تا حدودی متفاوت و متنوع‌تر گردیده است. از مساجد دو ایوانی برجای مانده در خراسان ، مسجد‌های رقه و رشتخوار در کوران حوادث  به قدری آسیب دیده و متحول شده اند که از تزیینات معماری آن‌ها کمترین اثری برجای مانده اما اکثر آن‌ها که به همت انجمن آثار ملی و مسئولان و کار شناسانٍ دلسوز ترمیم و تثبیت شده اند اینک از جمله مفاخر فرهنگی و هنری محسوب می‌شوند.

این بناها عموما از آجر و گچ شکل گرفته و سیمای آن‌ها با تزئینات آجری و کاشی و گچبری و کتیبه آراسته شده و آن تفاوت‌ها مسجد‌های دو ایوانی را با بناهای کهن‌تر متمایز کرده است زیرا:

در تزیینات آجری بناهای عصر سامانی تا پایان دوران سلجوقی جهت اجرای طرح‌های تزیینی ترجیح می‌دادند که آجرها را در اندازه‌های متفاوت تهیه و با تنوع در  چیدمان آن‌ها طرح‌های مورد نظر  را اعمال کنند مانند آرامگاه امیر اسماعیل سامانی (۲۹۵ه.ق) در بخارا (ر.ک: پیرنیا۱۳۸۷: ۱۱۸، شراتو۱۳۷۴:۵۷_۵۵) و  آرامگاه ارسلان جاذب(دوران غزنوی) در سنگ بست (لباف خانیکی۱۳۷۸: ۴۶_۴۳، موسی تبار_صالحی کاخکی۱۳۹۵:۱۰۹_۹۷) و رباط شرف(۵۰۷ ه.ق) در کنار راه ابریشم، میانه مشهد و سرخس ( گدار، همان: ۱۹۵_ ۱۷۶، پیرنیا ۱۳۸۷:۱۹۴_ ۱۹۲، لباف خانیکی، همان:۴۶_۴۳) و میل کرات (دوران سلجوقی) در جنوب تایباد و مسیر راه تایباد به خواف (ر.ک مخلصی ۱۴۰۰: ۴۸۱_۴۷۰)  و یا تزیینات آجری  را در هیات نقوش هندسی و گیاهی و کتیبه قالب ریزی کنند مثل  مدرسه نظامیۀ خرگرد خواف(گدار، همان:۲۵۵_۲۴۱) و مسجد جامع عصر سلجوقی در زوزن (ر.ک لباف خانیکی ۱۳۷۸: ۵۸۵_۵۸۲ /۱) اما در‌تر ئینات آجری مساجد دو ایوانی علاوه بر آجرهای نره کامل که در قاب‌ها و حاشیه‌های نمای تزیینی پایۀ ایوان‌های مساجد جامع گناباد و سنگان و فریومد و تون و رشتخوار و زوزن به کار رفته، از آجرهای  قالب زدۀ گره دارٍ مشبک و  از آجر تراش نیز به فراوانی در آن مسجد‌ها استفاده شده و هنر مند مانند گذشته چندان خود را در قید اجر‌های متنوع کوچک و بزرگٍ قالب گرفته  قرار نداده بلکه با برش و سایشٍ آجر های  سالم و یکنواخت ، اندازه لازم را ایجاد و  در جهت تحقق منظورش در چیدمان دیوار و سقف یا شکل دهی به کتیبه مورد استفاده قرار داده است.که اجرای تزیینات آجری مساجد جامع گناباد و سنگان و فریومد و  زوزن از آن جمله اند  اما آجرهای قالب زده منقوش به گره‌ها و شبکه‌ها و نقوش هندسی ظریف در ابعاد مختلف در سر پایه ایوان‌ها و درگاهی‌ها و نیز لچکی‌ها فراوان است  و ظریف ترین  و کوچک‌ترین آجرهای قالب زده در ابعاد بسیار کوچک حاشیه‌ها و ستون نماهای چند ضلعی طرفین ایوان قبله را در مسجد فریومد پوشش داده اند..خلق کتیبه‌های آجرتراش بر پیکره مساجد دو ایوانی خراسان از ابتکارات زیبا و مهم محسوب می‌شوند.

 کتیبه آجری کوفی بلند اطراف ایوان قبلۀ مسجد جامع گناباد و کتیبه آجری کوفی عریض و برجسته اطراف ایوان‌های مسجد زوزن و قاب آجری بلند کتیبه مانندٍ رویه پایه‌های طرفین ایوان مسجد تون، ازجمله ترفند‌های روان شناسانه اند که ایوان مسجد‌های گناباد و تون  را بلند و ایوان‌های مسجد جامع زوزن را با عظمت‌تر از آنچه هستند نشان می‌دهند.

دبیرخانه

سومین همایش ملی

نقش خراسان در شکوفایی هنر ومعماری ایرانی اسلامی